KIRCHNER EN NOLDE: EXPRESSIONISME. KOLONIALISME
Tentoonstelling — 4 sep t/m 5 dec 2021
Het werk van Ernst Ludwig Kirchner en Emil Nolde staat bekend om de knallende kleuren en spontane penseelstreken waarmee zij mensen, landschappen en objecten op onconventionele wijze neerzetten. Hoe hangt de uitgesproken beeldtaal van deze twee expressionisten samen met het kolonialisme? In deze grote tentoonstelling staan de verhalen achter de geportretteerden centraal en wordt de relatie tussen Kirchners en Noldes werk en mensen en kunstwerken uit buiten-Europese gebieden in een bredere context geplaatst. Hoe kijken we vandaag de dag naar deze werken?
*Gedurende de looptijd van de tentoonstelling Kirchner en Nolde. Expressionisme. Kolonialisme (t/m 5 dec 2021) geldt een eenmalige toeslag.
In het Duitse Keizerrijk (1871-1918) komen Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938) en Emil Nolde (1867-1956) op veel plekken mensen en objecten uit andere werelddelen tegen, bijvoorbeeld in de etnografische musea, op koloniale tentoonstellingen en in de entertainmentindustrie, waar veel performers van kleur werken. Nolde reist zelfs af naar een van de gekoloniseerde landen Papoea-Nieuw-Guinea (toen Duits-Nieuw-Guinea). De tentoonstelling bekijkt de werken van beide kunstenaars tegen de achtergrond van de cultuurhistorische context waarin ze zijn ontstaan. Verhalen over toe-eigening van andermans beeldtaal, stereotypering in de kunst, scheve machtsverhoudingen, maar vooral verhalen over de afgebeelde mensen en kunstwerken die zo’n belangrijke rol spelen in het werk van Kirchner en Nolde.
In de kunst van Kirchner en Nolde zijn mensen van kleur vaak sensueel en kleurrijk afgebeeld. De uitdrukkingskracht van kleur en vorm wordt als belangrijker gezien dan een gedetailleerde weergave van mensen of voorwerpen. Wie of wat er op de kunstwerken staan wordt nog niet zo lang onderzocht. Deze tentoonstelling vertelt zowel het kunsthistorische verhaal als dat van de geportretteerde mensen en objecten:
Ontmoet bijvoorbeeld Jupuallo. Hij is door Nolde geschilderd en werd samen met een andere jongeman door Noldes vrouw Ada gekozen om voor het echtpaar te werken tijdens hun verblijf in Papoea-Nieuw-Guinea. Uit Ada en Emil Noldes herinneringen is op te maken dat Jupuallo met hen in pidgin-Duits (‘Unserdeutsch’) communiceerde, ‘uit de rimboe was gehaald’ om als Duits soldaat te dienen en huisknecht werd toen hij daarvoor ongeschikt bleek. Of maak kennis met Sam, Milli/Milly en Nelly waarvan alleen de voornamen bekend zijn. Deze Zwarte vrouwen en man stonden naakt model voor Kirchner, die het ‘andere’ ensceneerde in zijn studio met zelfontworpen meubels, sculpturen en stoffen die op kunst uit buiten-Europese regio’s moest lijken. In Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme worden deze en talloze andere verhalen in de schijnwerpers gezet.
Vragen stellen, ook schurende vragen, houdt kunst levend ★★★★
Naast schilderijen, tekeningen en sculpturen van Kirchner en Nolde toont de tentoonstelling foto’s, affiches, boeken, documentair materiaal uit de periode tussen ca. 1908 en 1918 en vele werken van buiten-Europese kunstenaars. De expressionisten bezaten een grote fascinatie voor de esthetische kwaliteiten van de kunstwerken uit regio’s in Afrika en Oceanië, maar hadden weinig aandacht voor de culturele achtergrond en betekenis van de objecten. Onder andere afkomstig uit de collecties van het Nationaal Museum van Wereldculturen en Wereldmuseum, Ethnologisches Museum in Berlijn en Museum für Völkerkunde Dresden krijgen deze stukken in het Stedelijk een prominente plek. Enkele objecten zijn een figuur met kind uit Congo, een Tatanua masker uit Nieuw-Ierland en een Uli-figuur uit Papoea-Nieuw-Guinea uit Noldes persoonlijke collectie.
Het was de tentoonstellingsmakers, Dorthe Aagesen uit Kopenhagen en Beatrice von Bormann uit Amsterdam, ook niet om kunsthistorische vol- ledigheid te doen, maar juist om een deel van de canon kritisch tegen het licht te houden.
KLEURWERELDEN
Speciaal voor de tentoonstelling ontwikkelt architect Afaina de Jong een ruimtelijk ontwerp. De zalen worden getransformeerd tot een parcours van verschillende kleurwerelden, die de bezoeker vanuit onverwachte hoeken aanmoedigt naar de werken te kijken. In het ontwerp zijn ook video’s opgenomen waarin diverse experts waaronder kunstenaar Enotie Ogbebor, antropoloog Andi Zimmerman en socioloog Natasha Kelly vanuit een hedendaags perspectief reflecteren op de werken van Kirchner en Nolde.
PUBLIC PROGRAM
Voor meer verdieping en achtergrond haken bezoekers aan op de verschillende publieksactiviteiten. Wie goed voorbereid de tentoonstelling wil instappen kan tot en met 21 november in een korte lezing in het weekend een introductie krijgen over Kirchner en Nolde en inzichten meekrijgen over de ontwikkeling van het expressionisme in de context van het kolonialisme. De audiotour focust op de verhalen van de geportretteerde mensen in de werken van Kirchner en Nolde en het documentaire materiaal. Een serie online talks nodigt een aantal experts, waaronder cultuurjournalist en schrijver Wieteke van Zeil en Stedelijk Museum hoofd onderzoek en kunstenaar Charl Landvreugd, uit in te gaan op complexe maatschappelijke kwesties die de impact van het verleden op het heden aan de kaak stellen.
Mini doc
Het Stedelijk Museum heeft ervoor gekozen in deze tentoonstelling het werk van Kirchner en Nolde in een nieuw perspectief te plaatsen. In deze mini documentaire, die ook in de tentoonstelling te zien zal zijn, vertellen conservator Beatrice von Bormann, Wayne Modest en Wonu Veys (Nationaal Museum van Wereldculturen) waarom dit belangrijk is; hoe onlosmakelijk de beeldtaal van het expressionisme is verbonden met het kolonialisme en hoe dit tot op de dag van vandaag doorwerkt in de legitimering van kolonialisme en institutioneel racisme. Het Nationaal Museum van Wereldculturen is een samenwerkingspartner en bruikleengever van deze tentoonstelling.
PUBLICATIE
Bij Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme hoort een rijk geïllustreerde publicatie om thuis het fascinerende werk van de twee protagonisten van het expressionisme te bekijken. Het boek bevat artikelen van historici, antropologen, kunsthistorici en anderen, die verder ingaan op de uiteenlopende vraagstukken en discussies uit de tentoonstelling. Het boek is het resultaat van een samenwerking tussen het Stedelijk Museum Amsterdam, Statens Museum for Kunst in Kopenhagen, Brücke-Museum Berlin, uitgeverij Hirmer Verlag en uitgeverij W Books, omvat 256 pagina’s en is gepubliceerd in vier talen (Deens, Engels, Duits, Nederlands). Verkrijgbaar onder andere in de museumshop van het Stedelijk Museum voor 29,50 euro.
GRATIS AUDIOTOUR
Neem een gratis audiotour en kom nóg meer te weten over de tentoonstelling. Ingesproken door Noraly Beyer.
Aan deze tentoonstelling is vier jaar onderzoek voorafgegaan in nauwe samenwerking met het Statens Museum for Kunst in Kopenhagen en een groep van externe experts. De volgende experts namen in verschillende stadia deel aan de adviesgroep:
Robbie Aitken, Silvia Dolz, Jonathan Fine, Nicolas Garnier, Wolfgang Henze, Dan Hicks, Lisa Hilli, Mariska ter Horst, Nancy Jouwe, Natasha A. Kelly, Antje Kelm, Susan Legêne, Erna Lilje, Rainer Lotz, Michael Mel, Birgit Meyer, Wayne Modest, Yvette Mutumba, Patrice Nganang, Enotie Ogbebor, Jeftha Pattikawa, Clemens Radauer, Markus Schindlbeck, Andreas Schwarze, Hilke Thode-Arora, Anke Tonnaer, Max Uechtritz, Fanny Wonu Veys en Andi Zimmerman.
CREDITS
De tentoonstelling Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme is mede tot stand gekomen dankzij de genereuze bijdrage van Art Mentor Foundation Lucerne. De tentoonstelling is georganiseerd door het Stedelijk Museum Amsterdam in samenwerking met het Statens Museum for Kunst, National Gallery of Denmark en met medewerking van het Brücke-Museum, Berlijn. De tentoonstelling is samengesteld door Beatrice von Bormann (Stedelijk Museum Amsterdam) en Dorthe Aegesen (Statens Museum for Kunst).
*Gedurende de looptijd van de tentoonstelling Kirchner en Nolde (t/m 5 december 2021) geldt een eenmalige toeslag.