In Memoriam: Etel Adnan (1925 – 2021)

Ze schilderde meestal op doeken van klein formaat, vaak met het paletmes. In de jaren zestig-zeventig maakte ze abstracte schilderijen die associaties oproepen met de Nouvelle École de Paris-stijl van Nicolas de Staël, die toen populair was in West-Europa en Noord-Amerika. Ze doen ook enigszins denken aan de manier waarop Robert Rauschenberg zijn composities voorzag van kleinere kleurvlakken. Veel kunstenaars werkten toen in deze trant, maar Adnans werk onderscheidt zich door de kwaliteit. In die tijd was zij buiten haar eigen kring vrijwel onbekend, wat waarschijnlijk te maken heeft met het feit dat zij een vrouw was en, zoals ze zelf zei, tevreden was met het verkopen van haar schilderijen aan vrienden en bekenden voor lage prijzen.

Mede door de Vietnamoorlog begon Adnan gedichten te schrijven in het Engels. In 1972 keerde ze terug naar Libanon, waar ze werkte als cultuurredacteur voor twee dagbladen en haar partner leerde kennen, de in Syrië geboren beeldend kunstenaar en uitgever Simone Fattal. Nadat de Libanese burgeroorlog uitbrak in 1975 trokken ze samen naar Parijs en verbleven af en aan in Beiroet. Adnan wordt wel getypeerd als een kunstenaar in ballingschap. Zelf benadrukt ze dat ze vrijwillig vertrok, ook al waren er momenten dat ze niet kon terugkeren. In Parijs schreef ze de roman Sitt Marie Rose (1977), oorspronkelijk in het Frans, over de waar gebeurde geschiedenis van Marie Rose Boulos, een Syrisch-christelijke immigrant in Libanon die werkte met kinderen met een geestelijke beperking en zich inzette voor Palestijnse vluchtelingen. Zij werd om die reden ontvoerd, gemarteld en geëxecuteerd door rechtse christelijke milities. Het boek werd gelezen in het islamitische deel van Beiroet, niet in het christelijke. Tegenwoordig is het in veel talen vertaald maar volgens Adnan helemaal niet te vinden in Libanese boekhandels, onverwerkt als de Libanese burgeroorlog (1975 – 1990) is.

Eind jaren zeventig keerde Adnan terug naar Californië en vestigde zich in Sausalito, waar ze vanuit haar raam uitzicht had op de piek van Mount Tamalpais, ten noordwesten van San Francisco. Deze berg heeft ze vele malen geschilderd in sterk vereenvoudigde vormen, waarbij al haar aandacht uitging naar de kleuren zoals ze die zag, telkens veranderend al naar gelang de tijdstippen en seizoenen. Een ander hoofdmotief was de zee, eveneens sterk geabstraheerd weergegeven, die voor haar herinneringen opriep aan de zee bij Beiroet en het licht aldaar. Ook de zon is zo’n steeds terugkerend onderwerp in haar werk. Die elementen zijn wel uitgelegd als enerzijds bakens die Adnan houvast boden, of ze nu in Californië, Parijs of Beiroet was, en anderzijds als universele beelden die bij uiteenlopende culturen herinneringen kunnen oproepen. De kenmerkende heldere kleuren zijn volgens haarzelf de kleuren van Californië. De zee bij Beiroet roept bij haar ook heel andere associaties op, getuige een zin uit Sitt Mary Rose: ‘Pas in de zee, in haar tijdloze blauw, mengt het bloed van de elkaar bestrijdende partijen zich.’ Zo zijn ook haar schilderijen verbonden met de politieke werkelijkheid. Ze geven aan hoe krachtig de hedendaagse schilderkunst ook in conceptueel opzicht kan zijn.

Deze schilderijen worden gekenmerkt door een eigen stijl, waarbij de horizon nooit helemaal recht is en de zon nooit volkomen rond; een kruisbestuiving tussen illusie en de materialiteit van de verflaag, tussen figuratie en abstractie, maar het blijven onmisbaar zeegezichten en landschappen. De verf is heel geconcentreerd, precies opgebracht. In haar boek L’artisanat créateur au Maroc (1983) verbindt Adnan kunst expliciet met ambachtelijkheid, in het bijzonder die van de Arabisch-islamitische wereld. Ze wijst erop dat binnen die oude ambachtelijke cultuur het handwerk gezien werd als een intellectuele activiteit en dat onder invloed van westerse bourgeois-invloeden die status is afgenomen.