In memoriam

Geboren in Amsterdam, bracht beeldend kunstenaar, dichter, schrijver en violist Armando zijn jeugd in Amersfoort door. Toen hij in 1949 in Amsterdam kunstgeschiedenis studeerde, maakte hij daar kennis met het werk van Constant, Karel Appel en andere Experimentelen, zoals de Nederlandse leden van de Cobragroep zichzelf noemden. In 1950–1951 ging Armando zelf tekenen, schilderen en dichten. Het spontane, informele karakter van de Cobraschilderkunst nam hij over in zijn werk, maar zijn tekeningen en schilderijen waren van het begin af aan abstracter. Verbeeldden de Experimentelen meestal fantastische mens- en diervormen, gebaseerd op kindertekeningen, bij Armando was er vooral spanning en agressieve dreiging die van de kleurvlekken en slierten als zodanig uitging, zonder dat je duidelijk aan iets figuratiefs werd herinnerd. Een uitzondering hierop vormen de geschilderde koppen, zoals Tête noire II van 1956. De titels die hij aan zijn vroege werken gaf, onderstrepen het agressieve karakter ervan: een hele serie heet Peinture criminelle (Criminele schilderkunst).

Vanaf 1979, toen hij dankzij een stipendium een jaar in Berlijn kon wonen en werken (in het voormalige atelier van de nazi-beeldhouwer Arno Breker), ontstonden series grote schilderijen in zwart op wit, met summier aangeduide landschappelijke motieven, hekken, andere versperringen en zwarte vlaggen. Anders dan de landschappelijke motieven op de tekeningen van de vroege jaren zeventig, zijn deze met pathetisch aandoende brede kwaststreken verwezenlijkt. Ze dragen titels als Feindbeobachtung (Observatie van de vijand) en Fahne (Vlag); hun thematiek is duidelijk verwant aan die van de tekeningen uit de jaren zeventig. Over de Fahnen schreef Armando: ‘Wat blijft mij anders over dan wanhopig vlaggen te schilderen. Onmacht? Verregaande identificatie? De waaiende nacht? Of toch juist de macht, dat kan ook. Macht. Ze wapperen. Soms met een hoge rug van kwaadheid. Vlaggen lijken soms op bijlen, dat ben ik te weten gekomen.’ Het vlagvertoon van totalitaire regimes, in het bijzonder het nationaal-socialisme, dringt zich onherroeplijk op bij het lezen van deze woorden. In zijn latere jaren maakte Armando ook grote bronzen sculpturen die een plek in de openbare ruimte kregen, zoals Fahne in de nieuwbouw van het Amsterdamse Concertgebouw en Der Baum in Groningen, een monument ter nagedachtenis van de in de Tweede Wereldoorlog geëxecuteerde kunstenaar Hendrik Nicolaas Werkman. Vanaf 2001 ging hij kleurrijker schilderen. Hij zou tot het laatst toe actief blijven.

Armando en het Stedelijk Museum

In 1956 nam Armando met een rode Peinture criminelle deel aan de tentoonstelling Architectuur van de Liga Nieuw Beelden in het Stedelijk. Twee jaar later toonde hij er in de tentoonstelling Kleur van het zelfde kunstenaarscollectief  in samenwerking met Sikkens Lakfabrieken zijn eerste installatie, een ruimte, rood en zwart geschilderd met een van het plafond hangende boomstronk. In 1962 werkte hij samen met Henk Peeters aan het concept voor de internationale groepstentoonstelling Nul in het Stedelijk. Armando toonde er onder meer zijn bekende wandinstallatie van autobanden. In 1965 verliet hij vroegtijdig de opening van de internationale groepstentoonstelling Nul negentienhonderd vijf en zestig in dit museum en brak hij met Nul. Zijn eerste grote overzichtstentoonstelling kreeg hij in 1974 onder Stedelijk-directeur Edy de Wilde en in 1981 volgde er nog een, die in 1982 zou doorreizen naar het Van Abbemuseum in Eindhoven. Rond die tijd brak hij ook internationaal door, met een tentoonstelling in de Akademie der Künste in Berlijn, deelname aan de documenta 7 in Kassel, die door de latere Stedelijk Museum-directeur Rudi Fuchs werd georganiseerd, en de Nederlandse inzending van de Biënnale van Venetië. Armando was verder onder meer vertegenwoordigd in de Stedelijk-tentoonstellingen Bad Thoughts. Collectie Martijn en Jeannette Sanders (2014) en ZERO. Let Us Explore the Stars (2015).

De collectie van het Stedelijk Museum bevat 19 schilderijen en 41 werken op papier van Armando. De vroegste tekening werd in 1954 verworven, het vroegste schilderij, Tête noire II, in 1958. Het laatste werk dat in de collectie kwam, het monumentale schilderij Peinture criminelle, was een particuliere schenking uit 2016. Momenteel is 2 x 7 bouten op rood 9/61 te zien in de collectieopstelling Stedelijk Base. In de Audi-zaal (0.1) bij de entree is een tijdelijke herdenkingswand ingericht met Peinture criminelle (1957) en Fahne (1981).  

 Maurice Rummens, wetenschappelijk medewerker, Stedelijk Museum, Amsterdam