Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme
Nieuws — 5 aug 2021
In het Stedelijk Museum Amsterdam is vanaf 4 september de tentoonstelling Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme te zien. Het werk van Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938) en Emil Nolde (1867-1956) staat bekend om de knallende kleuren en spontane penseelstreken waarmee zij mensen, landschappen en objecten op onconventionele wijze neerzetten. Kirchners kunstwerken zijn sinds jaar en dag publieksfavorieten in de collectie van het Stedelijk Museum. Maar hoe kijken we vandaag de dag naar deze werken vanuit een postkoloniaal perspectief? In deze grote tentoonstelling staan de verhalen achter de geportretteerden centraal en wordt de relatie tussen Kirchners en Noldes werk en mensen en kunstwerken uit buiten-Europese gebieden in een bredere context geplaatst. Niet eerder is zo uitgebreid onderzocht hoe de uitgesproken beeldtaal van de twee expressionisten met het kolonialisme samenhangt.
In het Duitse Keizerrijk (1871-1918) komen Kirchner en Nolde op veel plekken mensen en objecten uit andere werelddelen tegen, bijvoorbeeld in de etnografische musea, op koloniale tentoonstellingen en in de entertainmentindustrie, waar veel performers van kleur werken. Nolde reist zelfs af naar een van de gekoloniseerde landen Papoea-Nieuw-Guinea (toen Duits-Nieuw-Guinea). De tentoonstelling bekijkt de werken van beide kunstenaars tegen de achtergrond van de cultuurhistorische context waarin ze zijn ontstaan. Verhalen over toe-eigening van andermans beeldtaal, stereotypering in de kunst, scheve machtsverhoudingen, maar vooral verhalen over de afgebeelde mensen en kunstwerken die zo’n belangrijke rol spelen in het werk van Kirchner en Nolde.
In de kunst van Kirchner en Nolde zijn mensen van kleur vaak sensueel en kleurrijk afgebeeld. De uitdrukkingskracht van kleur en vorm wordt als belangrijker gezien dan een gedetailleerde weergave van mensen of voorwerpen. Wie of wat er op de kunstwerken staan wordt nog niet zo lang onderzocht. Deze tentoonstelling vertelt zowel het kunsthistorische verhaal als dat van de geportretteerde mensen en objecten:
Ontmoet bijvoorbeeld Jupuallo. Hij is door Nolde geschilderd en werd samen met een andere jongeman door Noldes vrouw Ada gekozen om voor het echtpaar te werken tijdens hun verblijf in Papoea-Nieuw-Guinea. Uit Ada en Emil Noldes herinneringen is op te maken dat Jupuallo met hen in pidgin-Duits (‘Unserdeutsch’) communiceerde, ‘uit de rimboe was gehaald’ om als Duits soldaat te dienen en huisknecht werd toen hij daarvoor ongeschikt bleek. Of maak kennis met Sam, Milli/Milly en Nelly waarvan alleen de voornamen bekend zijn. Deze Zwarte vrouwen en man stonden naakt model voor Kirchner, die het ‘andere’ ensceneerde in zijn studio met zelfontworpen meubels, sculpturen en stoffen die op kunst uit buiten-Europese regio’s moest lijken. In Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme worden deze en talloze andere verhalen in de schijnwerpers gezet.
Naast schilderijen, tekeningen en sculpturen van Kirchner en Nolde toont de tentoonstelling foto’s, affiches, boeken, documentair materiaal uit de periode tussen ca. 1908 en 1918 en vele werken van buiten-Europese kunstenaars. De expressionisten bezaten een grote fascinatie voor de esthetische kwaliteiten van de kunstwerken uit regio’s in Afrika en Oceanië, maar hadden weinig aandacht voor de culturele achtergrond en betekenis van de objecten. Onder andere afkomstig uit de collecties van het Nationaal Museum van Wereldculturen en Wereldmuseum, Ethnologisches Museum in Berlijn en Museum für Völkerkunde Dresden krijgen deze stukken in het Stedelijk een prominente plek. Enkele objecten zijn een figuur met kind uit Congo, een Tatanua masker uit Nieuw-Ierland en een Uli-figuur uit Papoea-Nieuw-Guinea uit Noldes persoonlijke collectie.
Beatrice van Borman, conservator Stedelijk Museum Amsterdam: “Deze tentoonstelling was zonder de samenwerking met een groot aantal externe experts niet mogelijk geweest. Naast een vaste adviesgroep bestaande uit vooral antropologen en cultuurhistorici hebben wij ook historici, muziekwetenschappers, linguïsten en kunstenaars uit diverse delen van de wereld om advies gevraagd. Met deze werkwijze hebben we een gelaagde en meerstemmige tentoonstelling gerealiseerd, die niet puur vanuit een kunsthistorisch perspectief wordt verteld. Wat mij betreft is dit de werkwijze van de toekomst!”
Rein Wolfs, Directeur Stedelijk Museum Amsterdam: “De geschiedenis is constant in beweging door de manier hoe we er tegenaan kijken. De afgelopen jaren zijn instituten over de hele wereld aan het dekoloniseren. Ook het Stedelijk bekijkt vanuit een brede blik naar het verleden en onderzoekt de impact van het kolonialisme op het heden. In deze tentoonstelling kijken we naar twee grote pioniers uit de vorige eeuw. We geven de bezoeker handvatten om vanuit verschillende invalshoeken naar hun werk te kijken en zelf een standpunt in te nemen.”
KLEURWERELDEN
Speciaal voor de tentoonstelling ontwikkelt architect Afaina de Jong een ruimtelijk ontwerp. De zalen worden getransformeerd tot een parcours van verschillende kleurwerelden, die de bezoeker vanuit onverwachte hoeken aanmoedigt naar de werken te kijken. In het ontwerp zijn ook video’s opgenomen waarin diverse experts waaronder kunstenaar Enotie Ogbebor, antropoloog Andi Zimmerman en socioloog Natasha Kelly vanuit een hedendaags perspectief reflecteren op de werken van Kirchner en Nolde.
PUBLIC PROGRAM
Voor meer verdieping en achtergrond haken bezoekers aan op de verschillende publieksactiviteiten. Wie goed voorbereid de tentoonstelling wil instappen kan in een korte lezing in het weekend een introductie krijgen over Kirchner en Nolde en inzichten meekrijgen over de ontwikkeling van het expressionisme in de context van het kolonialisme. De audiotour focust op de verhalen van de geportretteerde mensen in de werken van Kirchner en Nolde en het documentaire materiaal. Een serie online talks nodigt een aantal experts, waaronder cultuurjournalist en schrijver Wieteke van Zeil en Stedelijk Museum hoofd onderzoek en kunstenaar Charl Landvreugd, uit in te gaan op complexe maatschappelijke kwesties die de impact van het verleden op het heden aan de kaak stellen.
PUBLICATIE
Bij Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme hoort een rijk geïllustreerde publicatie om thuis het fascinerende werk van de twee protagonisten van het expressionisme te bekijken. Het boek bevat artikelen van historici, antropologen, kunsthistorici en anderen, die verder ingaan op de uiteenlopende vraagstukken en discussies uit de tentoonstelling. Het boek is het resultaat van een samenwerking tussen het Stedelijk Museum Amsterdam, Statens Museum for Kunst in Kopenhagen, Brücke-Museum Berlin, uitgeverij Hirmer Verlag en uitgeverij W Books, omvat 256 pagina’s en is gepubliceerd in vier talen (Deens, Engels, Duits, Nederlands). Verkrijgbaar onder andere in de museumshop van het Stedelijk Museum voor 29,50 euro.
CREDITLINE
De tentoonstelling Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme is mede tot stand gekomen dankzij de genereuze bijdrage van Art Mentor Foundation Lucerne. De tentoonstelling is georganiseerd door het Stedelijk Museum Amsterdam in samenwerking met het Statens Museum for Kunst, National Gallery of Denmark en met medewerking van het Brücke-Museum, Berlijn. De tentoonstelling is samengesteld door Beatrice von Bormann (Stedelijk Museum Amsterdam) en Dorthe Aegesen (Statens Museum for Kunst).