Jan van Toorn (1932-2020)
In Memoriam
Nieuws — 17 nov 2020
Een tentoonstellingsaffiche met de namen van de kunstenaars onder elkaar als op een rekening, met onder de streep het bedrag van de waarde van hun werken. Een kalender met een eindeloze collage van knipsels van mensen, gezichten, bekend en onbekend, uit de populaire media. Een geperforeerde omslag van een tijdschrift over kunst en architectuur die tevens dienst doet als postverpakking om verzendkosten en het milieu te helpen besparen. Dit zijn de werken van een grafisch ontwerper die de ontwerpwereld sterk beïnvloedde met zijn subjectieve en confronterende benadering van sociale en politieke betrokkenheid. Het zijn werken van Jan van Toorn, die helaas afgelopen vrijdag de 13e in Amsterdam na een kort ziekbed is overleden. Hij was 88.
Jan van Toorn was een van de pijlers van de Nederlandse grafische vormgeving. In tegenstelling tot de neutrale, functionele en modernistische benadering van Wim Crouwel, liet Van Toorn in zijn werk emotie en urgentie spreken, als commentaar op het sociaal-culturele landschap van die tijd.
Naar zijn mening was vormgeving te geobsedeerd door ‘het visuele als realistische imitatie of decoratie' en niet genoeg door ‘het beeld als subjectief verhalend en interpretatief element’.1
Voor Van Toorn was het beeld zijn voornaamste gereedschap en hij was gefascineerd door het beeldgebruik in de media en de toenemende manipulatieve macht ervan. De door hem ontworpen jaarkalender van Amsterdamse drukkerij Mart. Spruijt in 1972 was niet zozeer een middel om de dag en datum af te lezen, maar een visueel verslag van hoe de mens en de human condition zichtbaar is in de media, variërend van de politici van de dag en soldaten in de oorlog in Vietnam, tot vrouwen in lingerie-advertenties en de gezichten van de doorsnee burger.
In datzelfde jaar was in Museum Fodor, destijds een dependance van het Stedelijk, Van Toorns werk te zien en Wim Crouwel ontwierp, als huisontwerper van het Stedelijk, de catalogus. De tentoonstelling zou de achtergrond zijn voor een inmiddels beroemde debat tussen Crouwel en Van Toorn, waarin Van Toorn zijn subjectieve postmoderne benadering verdedigde tegenover Crouwels objectieve modernistische idealen. Over de eerder genoemde kalender zei Wim Crouwel die avond: “Maar de kalender is toch geen vehikel om je verhaal te slijten?”2
Het ging Van Toorn niet zozeer om het verhaal van de ontwerper. Voor hem moest het zwaartepunt “altijd op de ontvanger liggen, die altijd de expert mag zijn van zijn eigen ervaring, zijn eigen geschiedenis”.3 De taak van de ontwerper lag niet langer primair in de esthetiek, maar in het stimuleren van betrokkenheid en deelname aan culturele en sociale processen. Voor Van Toorn bestond er niet zoiets als neutraliteit, omdat voor hem elke handeling per definitie een kritische stellingname was.
Van Toorn gaf deze ideeën door als docent aan de Gerrit Rietveld Academie, TU Eindhoven en de Rhode Island School of Design. Als directeur van de Jan van Eyck Academie in Maastricht zou hij van 1991 tot 1998 zijn visie van de werkplaats, waar kritische theorie versmelt met interdisciplinair discours, volledig waarmaken. Onder zijn rigoureuze leiding werd daar de discipline design research geboren, en daarmee het idee van grafisch ontwerp als een kritische praktijk. Ontwerpers die hieruit voortkwamen werden de eerste generatie design researchers: Daniel van der Velden, Samira Ben Laloua, Jop van Bennekom, Peter Bil’ak en Felix Janssens.
De wegen van Jan van Toorn en het Stedelijk kruisten elkaar voor het laatst tijdens de Gemeentelijke Kunstaankopen Beyond Imagination in 2012, waarin kunstenaars werd gevraagd na te denken over de manieren waarop de grenzen tussen realiteit en verbeelding vervagen in relatie tot ontwikkelingen in politiek en media. Jan van Toorn was met 80 jaar de oudste deelnemende kunstenaar.
In 2014 nomineerde het Amsterdamse Fonds voor de Kunst Jan van Toorn voor de Amsterdamprijs voor de Kunst en noemde hem “een maatschappelijk bewogen grafisch ontwerper met een groot beeldend vermogen”. Het werk van Van Toorn is goed vertegenwoordigd in de collectie van het Stedelijk Museum en vervult een belangrijke rol in de geschiedenis van de Nederlandse vormgeving. Het Jan van Toorn Archief wordt voor toekomstige generaties bewaard bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.
Als eerbetoon aan Jan van Toorn zal vanaf 19 november in de Audizaal van het Stedelijk museum een selectie van zijn werken te zien zijn.
Thomas Castro
Conservator grafische vormgeving Stedelijk Museum Amsterdam
1. Jan Van Toorn: Critical Practice, Rick Poynor, 010 Publishers, 2008
2. Het Debat: Discussies Tussen Wim Crouwel en Jan Van Toorn, 1972–1986, Frederike Huygen and D. van de Vrie, Zoo Producties, 2009
3. Jan Van Toorn: Critical Practice, Rick Poynor, 010 Publishers, 2008
