Zarraga’s vrouwenvoetbal-schilderijen in het Stedelijk, 1928

Zarraga was niet de eerste die voetballers schilderde. Zo zijn op het schilderij Het kasteel van Batavia (circa 1661) van Andries Beekman onder anderen Molukkers te zien die voetballen met een rotan bal. Bekende voorbeelden uit de moderne kunst zijn Umberto Boccioni’s Dynamisme van een voetbalspeler (1913) en Kazimir Malevich’ Schilderkunstig realisme van een voetbalspeler (1915). Het is echter goed denkbaar dat Zarraga de eerste was die vrouwelijke voetbalspelers als onderwerp koos. De twee voorbeelden op de olympische tentoonstelling van 1928 in het Stedelijk dateren beide van omstreeks 1926. Tres futbolistas (Drie voetbalspeelsters), een werk dat niet te zien was in Amsterdam, ontstond in 1922 en werd in die jaren in de pers vaker beschreven als het eerste vrouwenvoetbal-schilderij. Zarraga, die in 1906 naar Europa kwam en zich in 1911 in Parijs vestigde, had mogelijk al vrouwelijke voetballers geëxposeerd op groepstentoonstellingen in de Parijse galeries Bernheim-Jeune en Devambez en in Musée Galliera (gebouwd als museum maar gebruikt als tentoonstellingshal). Het Stedelijk had als eerste echte museum de primeur met de Footballeuse blonde en Footballeuse brune. Zarraga reisde er speciaal voor naar Nederland.

Reacties in de pers

De recensies waren niet ‘woedend’, zoals in de bovengenoemde post wordt beweerd. Het merendeel is vrij neutraal tot positief. Negatieve kwalificaties betreffen vooral de stijl waarin Zarraga schilderde, niet het feit dat hij vrouwelijke voetballers weergaf. Enkele keren worden de vrouwen specifiek genoemd. Zo spreekt De Telegraaf over ‘voetballers, voetbalsters en rugbyspelers, decoratief bont en niet heel aangenaam van kleur, maar soms goed geconstrueerd’. De Kunst, een algemeen geïllustreerd weekblad vermeldt: ‘Merkwaardig zijn daarbij de portretten van een tweetal vrouwelijke voetballers, eene blonde en eene brunette, beiden levensgroot geportretteerd.’ En criticus A.C.G. Schoonderwoerd oordeelt voor De Olympiade, officieel orgaan van het propagandacomité van de Olympische Spelen: Zarraga’s ‘voetballers en voetbalsters en rugbyspelers zijn weliswaar geen verdiepte werken, maar wel zeer persoonlijke uitingen van sterk persoonlijk gevoel.’ De criticus van het Nieuwsblad van het Noorden besefte niet dat de in Parijs wonende schilder vrouwen uit Frankrijk weergaf: ‘het eenige wat hij ons leert is… dat in Mexico ook de vrouwen voetballen… waar ze me niets onsympathieker om zijn…’.

Vrouwenvoetbal in Frankrijk

Veel Franse sportjournalisten en commentatoren vonden vrouwelijke voetballers en hun kleding charmant. Zo vergeleek dokter Pillet in La Française van juni 1921 in negatieve zin een groepje vrouwen dat hij met ‘passieve bekoring’ het theater zag verlaten met vrouwen die het voetbalveld verlieten. Hij stelde de retorische vraag: ‘Waar is de kracht? Waar is de moraal? Waar is de jeugd en gezondheid? Waar is de schoonheid?’ Anderzijds verschenen in de Franse pers ook negatieve berichten over de slechte invloed die voetbal op het vrouwenlichaam zou hebben.

Zarraga heeft zijn Footballeuse brune en Footballeuse blonde een hoog pin up-gehalte gegeven en tegelijkertijd volgens de neoklassieke smaak van die tijd ook gestileerd. De blondine heeft een sierlijke houding en proporties die herinneren aan renaissancistische madonna’s. Ze houdt de bal vast alsof ze het Christuskind draagt. De brunette staat er stoerder bij. Beide vrouwen zijn net als mannelijke voetballers gekleed in korte broek en shirt, maar dan strakker, weinig verhullend. Zarraga heeft Tres futbolistas realistischer geschilderd. Volgens het papier dat linksonder op het veld is afgebeeld, zien we links zijn vrouw Jeannette Zarraga (Ivanoff), aanvoerder van de club Les Sportives de Paris en docent ritmische dans. Door haar ging Angel Zarraga sportwedstrijden bezoeken en werd hij gegrepen door het onderwerp. In het midden staat Henriette Comte en rechts Thérèse Renault. De drie zijn geportretteerd als landskampioenen van het Franse vrouwenvoetbal in 1922, zo is te lezen. Renault heeft als enige het hoofd gedraaid en kijkt ons uitdagend aan, een beproefde schilderstruc, waardoor je je als toeschouwer betrapt voelt; alsof je gevraagd wordt je persoonlijke oordeel uit te spreken over wat je ziet: zelfverzekerde jonge vrouwen met gespierde benen in tenues die zich niet of nauwelijks van die van de mannen onderscheidden. Tegelijkertijd zijn ze elegant, vrouwelijk en modern door hun verzorgde kapsels, houdingen, gebaren en sieraden. Jeannette Zarraga heeft een diamantvormige oorbel in en Renault draagt een modieus zwart-paars polshorloge.

De Française Alice Milliat, een belangrijk voorvechter van vrouwensport, maakte zich met succes sterk voor de toelating van vrouwen tot ruwere wedstrijdsporten, waarvan ze tot dan toe uitgesloten waren, op de Olympische Spelen in Amsterdam. Aan de andere kant sprak zij meer gematigde hervormingsgezinde vrouwen aan door de prestaties van vrouwelijke atleten voortdurend in het licht te plaatsen van hun vrouw-zijn. Milliat positioneerde vrouwelijkheid niet als een vloeiende categorie, zoals in de tijd tussen de twee wereldoorlogen veelvuldig werd gedaan. Het interbellum was wat dit betreft een periode van explosieve veranderingen. Korte kapsels, roken in het openbaar, autorijden en andere activiteiten waren kenmerken van wat toen la garçonne heette; la garçonne (letterlijk: het jongensmeisje) stond voor het type vrijgevochten, geëmancipeerde jonge vrouw, dat zo’n beetje alles deed waar ambitieuze, avontuurlijke jongemannen mee werden geassocieerd. Het was ook de tijd dat lesbiennes steeds vaker in mannenkleren en met een mannelijke haardracht in het openbare leven verschenen. Milliat werkte nauw samen met de gematigde Franse feministe Jane Misme. Als vrouwen zich konden bewijzen op het sportveld en zo het predicaat zwakke, tweederangsburger van zich af konden schudden, kon dat vervolgens ook lukken in het maatschappelijk leven, zo betoogde Misme.