Ware Vryheit

Tegenwoordig ziet Nederland, net als veel andere Europese landen, een opkomst van neo-nationalistische en populistische politiek. De voorstanders van deze bewegingen rechtvaardigen het beperken of ontkennen van andermans vrijheden vaak door te stellen dat de open en tolerante cultuur van Nederland tegen buitenlandse krachten beschermd moet worden. De afgelopen jaren stonden de stemmen die ruimte kregen binnen de nationale debatten over racisme, intolerantie en discriminatie in schril contrast met het vermeende Nederlands liberalisme. Het gedachtegoed over vrijheid in de Nederlandse samenleving bleek ineens veel minder universeel dan gedacht. Als inwoner van Amsterdam en getogen Limburger, voel ik mij persoonlijk betrokken bij deze onderwerpen, vooral als het gaat om het besef dat bepaalde ideeën over vrijheid in de Nederlandse samenleving veel minder universeel zijn dan ooit verwacht.

Geleidelijk aan worden Nederlanders nu ook gedwongen om de invloed van de erfenis van de koloniale periode op het hedendaagse leven te heroverwegen. De zeventiende eeuw mag dan misschien een periode van 'grootsheid' zijn geweest wat betreft wereldwijde handel, wetenschap en de kunsten; er was ook sprake van gewelddadig militair ingrijpen, en naast de handel in goederen was er ook sprake van mensenhandel. Door deze schaduwkanten slechts te karakteriseren als een futiel detail van een verder voortvarende periode, heeft het Nederlandse onderwijs generaties lang geen adequaat beeld geschetst van de koloniale geschiedenis. Hierdoor heeft het overgrote deel van de bevolking van Nederland dan ook nog steeds geen passende kennis noch denkkader vanuit waar zij de spanningen en fricties kunnen plaatsen die zich voordoen in de 'multiculturele' samenleving, een samenleving waar immigranten uit voormalige Nederlandse koloniën een inherent deel van uitmaken.

In de afgelopen jaren bleek de discussie rondom de blackface-karikatuur Zwarte Piet, als onderdeel van het traditionele Sinterklaasfeest, een eerste stap in het voeren van discussies rondom het koloniale verleden en haar doorwerkende invloed op het hedendaagse leven. Kritische stemmen, zowel van kleur als wit, kregen een publiek platform, en veel Nederlanders komen voor het eerst in aanraking met identiteitspolitiek en sociaal-politieke kritiek. Ook binnen de kunstwereld vinden deze gesprekken plaats. En hoewel deze discussies soms hoog kunnen oplopen, duiden ze ook op onvermijdelijke veranderingen.

De tentoonstelling Freedom of Movement brengt kunstenaars onder de aandacht die bereid en in staat zijn om deze onderwerpen aan te spreken. Met hun werk bieden ze belangrijke perspectieven op hoe het conventionele concept van bewegingsvrijheid op dit moment onder druk staat.

Postkolonialisme

Een aantal werken in de tentoonstelling gaan over de nasleep van het Nederlandse koloniale verleden en diens voortdurende invloed op de economie en de samenleving. Veel mensen in Nederland zijn zich niet direct bewust van de rol die het land speelde in de trans-Atlantische slavenhandel. Op school en in boeken wordt de geschiedenis van de Verenigde Oost-Indische Compagnie grotendeels verteld door heroïsche verhalen van Nederlandse zeelieden die dapper deelnamen aan de 'ontdekking' van verre landen en zodanig welvaart naar Nederland brachten. Maar zoals auteur Ewald Vanvugt in zijn boek Roofstaat beschrijft, was het economische succes van Nederland vanaf de zeventiende eeuw grotendeels te 'danken' aan het gewelddadige koloniale systeem. Het einde werd pas ingezet vanaf 1949, vijf jaar nadat Indonesië haar soevereiniteit had uitgeroepen en 26 jaar voordat Suriname onafhankelijk werd.3 Doordat de koloniale gruweldaden overzees plaatsvonden, kon de positie van Nederlandse burgers zelf lange tijd onbesproken blijven

De afgelopen jaren zijn de Nederlanders eindelijk begonnen over deze geschiedenis te praten. In 2009 werd het publieke debat bijvoorbeeld aangewakkerd door het kunstproject Read the Masks. Tradition is not Given (2008-09) van Petra Bauer en Annette Krauss, die de nog steeds bestaande traditie van Zwarte Piet aan de kaak stelden. Voorafgaand aan dit project was de vorm van deze traditie slechts mondjesmaat onderwerp van (publieke) discussie.4 Zwarte Piet is een geliefd folkloristische figuur die Sinterklaas, een karakter gebaseerd op de patroonheilige van kinderen Sint Nicolaas, bijstaat. Zwarte Piet wordt meestal gespeeld door een witte vrouw of man die hun gezicht zwart schminken en lippen felrood stiften. Ze gaan gekleed in kleurrijke kleding met gouden oorringen en een afro-pruik. Piet is bedoeld als enigszins onnozel en maf figuur die met slechte grammatica en een zogenaamd Surinaams accent spreekt. Zijn oorsprong is omstreden, maar duidelijk is dat hij sinds 1850 wordt afgebeeld als een zwart persoon met kleding die over het algemeen wordt geassocieerd met de Moren. Velen beschouwen dit kolderieke personage als zeer racistisch. In 2015 schreef de VN-werkgroep (UN Working Group of Experts of People of African Descent) onder leiding van Verene Sheperd, in een brief aan de Nederlandse regering dat “Zwarte Piet een stereotiep beeld van Afrikaanse mensen en mensen met een Afrikaanse afkomst bestendigd als tweederangsburgers, het voedt onderliggende ideeën over [hun] minderwaardigheid binnen de Nederlandse samenleving en creeert een voedingsbodem voor racistische gevoelens en racisme.”

Hoewel de inspanningen van de bovengenoemde activisten en politici vooralsnog niet tot grootschalige politieke veranderingen hebben geleid, hebben zij er wel voor gezorgd dat de discussies belangrijke uitwerkingen hebben in de Nederlandse samenleving. Mogelijkerwijs is dit nog het best terug te vinden in taalgebruik. In 2013 begon het Rijksmuseum met een poging tot het verwijderen van “kwetsende etnische aanduidingen” uit hun beschrijvingen en documentatie, waaronder indiaan, eskimo en andere gedateerde terminologie die tegenwoordig als beledigend wordt ervaren en beschouwd. Aan het begin van 2018 kondigde de NOS aan dat ze het woord wit zullen gaan gebruiken in plaats van blank – een term die ook connotaties behelst van neutraal, puur en onbezoedeld. Dit werd gevolgd door Words Matter dat door het Nationaal Museum van Wereldculturen (NMVW) werd gepubliceerd. Het boekje biedt politiek en sociaal inzicht in bepaalde woorden die als aanstootgevend kunnen worden beschouwd en in musea worden gebruikt. De publicatie biedt alternatieve woorden voor deze kwetsende terminologie.

Zoals NMVW-directeur Stijn Schoonderwoerd schrijft: “Onze objecten zijn tijdloos, maar de manier waarop we over onze objecten praten en schrijven is dat niet. Woordgebruik is een weerspiegeling van de tijd waarin de woorden worden gebruikt.”6 De auteurs benadrukken dat hun lijst een werk in uitvoering is en dat er zeker en vast gebreken en ontbrekende woorden zijn. Waar de lijst onder meer voorstelt het woord 'gay' te gebruiken in plaats van het medische en juridische voorvoegsel 'homo' bij het verwijzen naar niet-heteroseksuele identiteiten, wordt er bijvoorbeeld niets vermeld over genderneutrale aanduidingen. In het Engels kiezen mensen die zich niet identificeren met een bepaald geslacht er vaak voor om te worden aangeduid door het enkelvoudige 'zij', een term die in de veertiende eeuw opkwam. In Nederland worstelen we nog steeds met het vinden van een gepaste oplossing voor dit gegeven. Hoewel dergelijke taalkundige verschuivingen wellicht onbeduidend lijken, kunnen ze wel degelijk als essentiële stappen worden beschouwd in de beweging richting een meer inclusieve samenleving.

Bewegen in Ongemak

In de hoop het discours te verrijken hebben verschillende Nederlandse kunstinstellingen zich de laatste tijd met deze lastige vraagstukken beziggehouden in de vorm van kritisch-geëngageerde programmering en tentoonstellingen. In 2017 presenteerde het Rijksmuseum de tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600 waarin de effecten van het Nederlands kolonialisme in Zuid-Afrika werden beschreven. Datzelfde jaar opende Witte de With Centrum voor Hedendaagse Kunst (WdW) haar deuren voor Cinema Olanda: Platform, een zes weken durende expositie en publiek programma dat – oorspronkelijk debuteerde in het Nederlands Paviljoen op de 57ste Biënnale van Venetië – veranderingen onderzocht in het Nederlandse culturele en politieke landschap.

Beide tentoonstellingen kregen een krachtige reactie van activisten die de exposities niet kritisch genoeg vonden. In een open brief werd het Rijksmuseum beschuldigd van het misleiden van hun bezoekers omdat hun presentatie eenzijdige 'feiten' over de Nederlandse koloniale geschiedenis presenteerde waarbij de focus op het perspectief van de kolonisator lag zonder daarbij diverse zienswijzen te betrekken. Het museum liet daarmee de kans liggen op een inclusieve reflectie op deze schaduwkanten van de Nederlandse geschiedenis, en om verschillende perspectieven onderdeel van de expositie te maken. In een interview met de NRC had Martine Gosselink, hoofd van de geschiedenisafdeling van het Rijksmuseum, moeite om adequaat te reageren op de beschuldigingen. 

Vanuit een positie die door sommigen als defensief zou kunnen worden beschouwd protesteerde ze tegen de aantijgingen middels het benoemen van het feit dat de Nederlandse samenleving in de zeventiende eeuw extreem gewelddadig en arm was, en er niet was geprofiteerd van de welvaart die werd gewonnen vanuit de koloniën.7 Mogelijk als gevolg van de controverse die werd veroorzaakt door de open brief werd Wayne Modest, professor in materiële cultuur en kritische erfgoedstudies aan de Vrije Universiteit en hoofd van het onderzoekscentrum voor materiële cultuur van het NMVW, niet lang na deze kwestie door het Rijksmuseum gevraagd om mee te werken aan een aankomende tentoonstelling over de Nederlandse betrokkenheid bij wereldwijde slavenhandel – welke staat gepland voor 2020.

Vergelijkbaar werd in een open brief aan WdW gesteld dat de schrijvers weliswaar waardering hadden voor de bereidheid van de instelling om een kritische houding aan te nemen, maar dat de instelling ontbeerde om hun eigen relatie met koloniaal geweld en het koloniale verleden te erkennen: WdW eert met haar naam een marineofficier uit het Nederlands koloniale tijdperk. Niet lang daarna kondigde de Raad van Bestuur van WdW plannen aan om de naam van het instituut te veranderen (deze naamsverandering heeft vooralsnog niet plaats gevonden; ondertussen wordt dit volgens de instelling geadresseerd in de vorm van programmering Zonder titel). Ook het Stedelijk zelf worstelt met hoe zij zich zou kunnen aanpassen aan de sociale en politieke verschuivingen binnen de Nederlandse samenleving. Het museum probeert een breder scala aan stemmen en perspectieven in hun programmering op te nemen, zoals geïllustreerd door de Freedom of Movement expositie en een recente reeks tentoonstellingen over migratie. Tegelijkertijd worden ze ook geconfronteerd met hun eigen controverse op het gebied van etniciteit en inclusiviteit.