Studio Drift

In het geval van Fragile Future speelt nog een ander aspect een rol: het plakken van de paardenbloemzaden is een zeer arbeidsintensief en ambachtelijk proces, een voorbeeld van slow design, dat ook een ‘vertraging’ in het kijken kan opleveren wanneer men stilstaat bij het maakproces (ill. 4). Het creëert een moment van onthaasting in de snelle en hectische wereld waarin wij leven en kan ons daarnaast doen beseffen hoe oneindig complex de natuur is.

Samenwerkingen

Studio Drift gebruikt aan natuurlijke processen ontleende data, die met behulp van software en computertechnologie vertaald worden in veelal bewegende installaties. Zo vormen algoritmes die gebaseerd zijn op het zwermgedrag van een vlucht spreeuwen het uitgangspunt van een aantal werken.

Luuk van Laake en Klaas van der Molen ontwikkelden voor Studio Drift in 2007 het eerste software programma, gebaseerd op het originele flocking algorithm Boids uit 1986 van Craig Reynolds, een software-ingenieur uit Californië.3 Studio Drift paste dit algoritme toe in Flylight, een werk dat bestaat uit een groot aantal hangende glazen buizen in elk waarvan zich een ledlampje bevindt (ill. 5).

De lichtinstallatie is uitgerust met sensoren die de positie van de toeschouwer detecteren. Een computer vertaalt deze informatie vervolgens naar bewegende lichtpatronen. Het licht in Flylight komt op een naderende toeschouwer af, net als een zwerm vogels die de aanwezigheid van een vijand vermoedt. De bewegingen die zo’n zwerm maakt, lijken willekeurig en ingegeven door individuele keuzes, maar worden juist bepaald door patronen en codes die de veiligheid van de dieren waarborgen. Flylight stelt op deze manier de relatie tussen individu en groep, zowel in de zwerm als daarbuiten, aan de orde.

Met behulp van een vergelijkbaar algoritme worden de lampjes in Tree of Ténéré aangestuurd (ill. 6). Tijdens Burning Man, een jaarlijks festival in de Black Rock-woestijn in Nevada (VS), was de installatie vorig jaar een van de eyecatchers. Het lichtkunstwerk is vernoemd naar een eenzame boom in de woestijn van Ténéré, een regio in de zuidelijke Sahara. Deze acacia was daar de enige vegetatie in een straal van 400 kilometer. De boom was een herkenningspunt voor reizigers, maar werd in 1973 door een dronken automobilist omvergereden. Met dit project brengen de makers (het gelegenheidscollectief GAZM, dat bestaat uit Zachary Smith, Alex Green en Mark Slee) een ode aan de kracht van de natuur. 

Studio Drift ontwierp op uitnodiging van hen het lichtprogramma voor de 175.000 gekleurde ledlampen in de boom. Dat programma wordt aangestuurd door drie mensen die, via sensoren in een hoofdband, met hun bewegingen, hartslag en hersenactiviteit de manier waarop het licht zich gedraagt, beïnvloeden. Zodra hun bewegingen synchroniseren, bundelen de drie kleinere lichtzwermen zich tot een grote zwerm licht. Hiermee zegt de installatie ook iets over de vrije wil die de mens in tegenstelling tot de natuur heeft: wil je samenwerken of kies je ervoor autonoom te bewegen?

De vertaling van vliegbewegingen in Flylight en Tree of Ténéré bood niet de directe ervaring die het kijken naar een echte zwerm vogels oplevert. Dat lukte wel met de performance Franchise Freedom, die eind 2017 tijdens de kunstbeurs Art Basel Miami Beach in première ging. Driehonderd lichtgevende drones vlogen over de oceaan richting het strand, slechts een fractie minder snel en verder uit elkaar dan echte vogels, en betoverden een menigte van honderden kijkers (ill. 7). 

Gordijn en Nauta hadden al langer de wens om de fysieke beperkingen van Flylight te ontstijgen, maar de technologie was nog niet toereikend. Tijdens de ontwikkeling van Franchise Freedom bleek dat met de bestaande algoritmes de groep drones na verloop van tijd in een kringetje zou blijven rondvliegen. Samen met Wilco Vlenterie, die net aan de TU Delft was afgestudeerd op het onderwerp dronezwermen, ontwikkelde Studio Drift een nieuw algoritme waarmee de drones voortdurend op elkaar blijven reageren en dus als een echte zwerm kunnen vliegen; een staaltje van hogere programmeerkunst. De natuur is geanalyseerd en gedecodeerd om vervolgens via nieuwe codes in een andere verschijningsvorm te kunnen functioneren. Gordijn en Nauta waren de eersten die dit bij een dronezwerm voor elkaar kregen. Dezelfde technologie werd een paar maanden later toegepast tijdens de openingsceremonie van de Winterspelen in Zuid-Korea (februari 2018), maar daar ging het om een voorgeprogrammeerde choreografie waarmee de Olympische ringen werden uitgebeeld.

In Franchise Freedom komt zowel vrijheid – en de daar onherroepelijk mee gepaard gaande beperkingen – als de relatie tussen individu en groep aan de orde. Wanneer een van de parameters verandert, verandert ook het gedrag van de drones, net zoals vogels voortdurend op elkaar moeten reageren. Een vogel in de lucht kan als symbool van de ultieme vrijheid gezien worden – het gezegde is niet voor niets ‘zo vrij als een vogel’ –, maar tot op zekere hoogte is die vrijheid een illusie. Niet geheel toevallig heeft de uitdrukking ‘vogelvrij’ juist een negatieve betekenis.

Van de beide oprichters van Studio Drift heeft Ralph Nauta de sterkste fascinatie voor de toekomst van technologie. Hij is ervan overtuigd dat sciencefiction ‘een belangrijke functie in de samenleving heeft, omdat het wetenschappers en technici uitdaagt om wat kunstenaars, filmmakers en schrijvers hebben bedacht ook werkelijkheid te laten worden’.4 Dat toekomstgerichte en het streven om wat nu nog onmogelijk lijkt toch mogelijk te maken, wordt steeds belangrijker in het werk van Studio Drift. Gordijn en Nauta benadrukken beiden dat zij al tijdens hun opleiding aan de Design Academy die houding hebben ontwikkeld. Daar leerden ze om gewoon aan de slag te gaan, dingen te maken, daarbij door te zetten, niet te snel op te geven, en waar nodig samenwerking te zoeken. Die lessen wierpen hun vruchten af: voor zover een technologie nog niet bestaat, dagen ze specialisten en bedrijven uit om gezamenlijk het gewenste te ontwikkelen. De resultaten lopen uiteen van een eigen type ledlamp tot een vliegend object dat om al zijn assen kan draaien.

Deze kruisbestuiving levert aan beide kanten iets op. Luuk van Laake, die aan het algoritme voor Flylight werkte, werd zo enthousiast dat hij zich nu ook met het ontwikkelen van lichtinstallaties bezighoudt. En Cees Wiersma, die een kliksysteem voor de modules van Fragile Future bedacht, breidde zijn klantenkring uit van reguliere afnemers van fijnmechanische producten naar designlabels zoals Moooi, die er op hun beurt weer van profiteren.

De mens en zijn verantwoordelijkheid

In het werk van Studio Drift komen natuur en techniek bijna als vanzelfsprekend samen. Het is een poëtische vertaling van het Antropoceen, het tijdperk van de mens. Een 2.0-versie van de wereld zoals we deze kennen, waarin natuur en de door de mens gemaakte wereld al een tijd niet meer als aparte domeinen moeten worden beschouwd, maar als een gezamenlijke nieuwe variant daarop. En in tegenstelling tot doemscenario’s die zo’n fusie vooral negatief laden, lijkt deze ontwikkeling voor Gordijn en Nauta eerder een positieve te zijn. Ze onthouden zich echter meestal van een expliciete stellingname.

Materialism is te beschouwen als een driedimensionale infographic over materiaalgebruik bij de productie van alledaagse voorwerpen (ill. 10). De maat van de blokken representeert de hoeveelheid van de betreffende grondstof die ermee gemoeid is. 

Daarmee wil dit werk vooral de verwondering over de maakbaarheid van onze wereld overbrengen en wijzen op de onwaarschijnlijke hoeveelheden grondstoffen die we aan de aarde onttrekken. Zonder met een vingertje te zwaaien, laat Studio Drift ons op z’n minst stilstaan bij dit gegeven. Daarmee lijkt hun recente werk een wat meer maatschappijkritische richting in te slaan, die Nauta als ‘passief activisme’ omschrijft. Toch kan ook het vroege werk Oillight (2008) hiertoe gerekend worden (ill. 11). Uitgangspunt van deze lamp, die uit 3D-geprinte miniatuur-olievaatjes bestaat, is de relatie tussen de afmeting van de lamp en de fluctuerende prijs van olie; hoe hoger de prijs, hoe kleiner de lamp, want hoe minder vaatjes er voor een bepaald bedrag van het uit olie gemaakte polyamide konden worden gemaakt, en andersom.

Tijdens haar stage bij ontwerper Tord Boontje in 2004 raakte Gordijn onder de indruk van de snelheid waarmee Boontje keuzes maakte en van de handelingsvrijheid die hij vervolgens aan zijn medewerkers gaf. Ook de grote hoeveelheid werk die het kleine team verzette, vond ze indrukwekkend. De waardering die ze van Boontje kreeg, sterkte Gordijn in haar zelfbewustheid als ontwerper. In deze periode merkte ze dat ze graag met veel verschillende technieken werkt, maar ze ontdekte ook dat ze een voorkeur had om haar ‘eigen ding’ te doen in plaats van voor een ander te werken.

Dat gold in sterkere mate voor Nauta, die tijdens zijn kleurrijke schoolcarrière en stages al had ontdekt dat hij zijn werkend leven graag zelf vorm gaf. Via zijn vader, die eerst als ingenieur bij diverse bedrijven actief was en later een eigen fabriek had waarmee hij internationaal actief was, zag Nauta bovendien van dichtbij de mogelijkheden die een eigen bedrijf biedt. De vanzelfsprekende samenwerking die het duo met het bedrijfsleven aangaat, is hiertoe te herleiden.

De sciencefictionliefhebber die ook een fanatieke inlineskater is, en de ambitieuze ontwerpster die zich door de natuur laat inspireren, vonden elkaar in hun streven naar perfectie, groot denken en de aantrekkingskracht van tegenpolen die elkaar stimuleren. Ruim tien jaar verder geldt dat nog steeds, ook al zijn ze privé niet langer een stel en zijn ze het af en toe hartgrondig met elkaar oneens. In de discussies dwingen ze elkaar om precies en overtuigend te zijn, waardoor het eindresultaat altijd het beste van beide kanten bevat en zeker anders is dan wanneer ze ergens alleen aan gewerkt zouden hebben.

The sky is the limit

Het eerste project dat ze gezamenlijk verder ontwikkelden toen ze in 2007, twee jaar na hun afstuderen, Studio Drift oprichtten, was Fragile Future. Het is een sleutelwerk, waarin natuur en technologie voor het eerst samenkwamen en waarmee ze zichzelf direct in binnen- en buitenland op de kaart zetten. Over het natuurlijke element hebben we het al gehad; aan de paardenbloemzaden op de ledlampjes veranderde niet veel in de loop der tijd. Aan het technische gedeelte wel. Van kleine lichtinstallaties met custom made-elektronische circuits op een drager van hout, perspex of beton, evolueerde het werk tot generatie 3 (2009). Die generatie bestaat uit transparante, rechthoekige modules van geleidend metaal met elk drie lichtpunten, waarmee Studio Drift onbegrensde mogelijkheden kreeg om voor elke locatie een unieke compositie te maken. De Fragile Future Chandelier 3.5, die het Stedelijk in 2015 aankocht, markeert de overgang van een lichtobject met een relatief bescheiden formaat naar grotere site-specifieke installaties (ill. 14). Voor de tentoonstelling in het Stedelijk maakte Studio Drift de grootste installatie van Fragile Future tot nu toe: vijfhonderd modules waarvan de Fragile Future Chandelier 3.5 onderdeel is (ill. 15). Die mogelijkheid om te kunnen reageren op verschillende ruimten is voor vrijwel al hun andere creaties van belang.

Zelf voelen Gordijn en Nauta zich ook verwant met het kunstenaarsduo Christo en Jeanne-Claude, die hun ambities en de indrukwekkende schaal van hun projecten door geen enkele tegenwerking laten bijstellen. Net zolang tot het ze lukt. Voor hun tentoonstelling in het Stedelijk kozen Gordijn en Nauta uit de collectie van het museum werk van vier kunstenaars met wie ze verwantschap voelen. Christo en Jeanne-Claude mochten daarbij natuurlijk niet ontbreken (ill. 17). Daarnaast is er werk van James Turrell (vanwege het belang van licht in zijn werk en de nadruk die hij op de ervaring legt), Philip Glass (die net als Studio Drift veel met repetitieve elementen werkt) en Floris Kaayk (vanwege zijn streven om het onmogelijke mogelijk te maken) (ill. 18).

De verwantschap die Gordijn en Nauta voelen met kunstenaars die ambitieuze, soms ook utopische projecten realiseren, is begrijpelijk. Het onmogelijke mogelijk maken is in hun eigen werk staande praktijk geworden. Misschien is de verwondering die ze daarmee creëren in een hectische, digitale wereld wel hun belangrijkste kracht. Zo kan de kijker zich openstellen voor de schoonheid van zowel de natuur als technologie, die zij in hun werk allebei vieren. En hoe schoonheid ook geduid moge worden – als (tussentijdse) resultante van de evolutionaire ontwikkeling, al dan niet met doelmatige agenda, of als ‘spiritueel mysterie’6 – Studio Drifts werk levert vrijwel iedereen een bijzondere ervaring op. Lonneke Gordijn en Ralph Nauta behoren hierdoor tot de interessantste kunstenaars van dit moment.