Het is maar hoe je het bekijkt

Bert Sliggers, eroticaverzamelaar en mede-organisator van de tentoonstelling Porno op Papier (2018) in Museum Meermanno, noemt Gandalf  ‘de eerste Nederlandse Charlie Hebdo’. Net als het iconische Franse blad Charlie Hebdo is Gandalf een satirisch tijdschrift, vol artikelen en cartoons. Remco Campert en Simon Vinkenoog leveren bijdragen. In oktober 1969 verschijnt een voorpublicatie uit Jan Wolkers’ roman Turks Fruit (november 1969).

Van bevrijde vrouw naar lustobject

Gandalf bevat ook fotoreportages, die na verloop van tijd steeds vaker naakte modellen als onderwerp hebben. Vrouwelijke modellen, welteverstaan. De covers van de eerste jaargangen tonen sterke en bevrijde vrouwen. Ze staan fier rechtop en kijken recht in de lens. Op de cover van de nummers 2 en 4 kijkt het model zelfs op de kijker neer. Bij zulke (afbeeldingen van) vrouwen lijkt het thema bevrijding sterker aanwezig dan de objectificatie van het lichaam.

Na verloop van tijd lijkt dit accent te verschuiven. In en op latere Gandalf-nummers staan vrouwen afgebeeld die geen subject meer zijn, maar passief lustobject. Die passiviteit zit in de (gefingeerde) minderjarigheid van het model, in het contrast tussen geklede mannelijke modellen en naakte vrouwelijke modellen en in het afbeelden van het vrouwenlichaam als voorwerp of etenswaar. Waar op eerdere covers vrouwen stonden die zelfbewust de camera in keken, zien we nu onderdanige meisjes. Naakte vrouwen die druk zijn met het plezieren van een man die wél kleren aan heeft. Of modellen van wie we de blik helemaal niet meer vangen, omdat alleen hun ‘onthoofde’ lichaam is afgebeeld.

Veelzeggend is dat de muze van het blad, Hormoontje – een wulps stripfiguurtje – op een gegeven moment wordt vervangen door het monster Orgus: ‘Nu ik u toch spreek kan ik u meteen wel verklappen dat ons ietwat in slaap gesukkelde Hormoontje vanaf 15 januari 1970 wordt vervangen door Orgus, een zeer sympathiek aandoend monster, die ongetwijfeld nog meer leven in Gandalf zal blazen.’ (Gandalf 40). Het vrolijke bloot maakt plaats voor het lompe en excessieve. Aanvankelijk lobbyde Gandalf voor seksuele vrijheid. In latere jaargangen zorgt deze vrijheidsdrang ervoor dat er grenzen worden overschreden – de inhoud wordt vrouwonvriendelijk en pedofiel.

Seksueel nationalisme

In een deze tijd waar de hashtag MeToo trending is op en in (sociale) media, valt het afbeelden van vrouwenlichamen als lustobject in Gandalf op. Was de seksuele revolutie wel zo bevrijdend als ze wordt herinnerd? Dat deze revolutie een ereplaats heeft in het Nederlands nationaal geheugen staat vast. Literatuurwetenschapper Agnes Andeweg wijdde zelfs een boek aan seksueel nationalisme: ‘het fenomeen dat seksuele emancipatie (…) is uitgegroeid tot een gezichtsbepalend element van de Nederlandse identiteit.’1 De cover van Gandalf 22 illustreert dat mooi: op de voor- en achterkant staat een foto van Peter DiCampo. Tulpen, molen en fiets zijn onmiskenbaar Nederlandse clichés. Dat de meisjes op de fiets bloot zijn, voegt seksuele vrijheid toe aan het rijtje Nederlandse identiteitssymbolen.