Gevonden: de eerste Nederlandse leerlinge van Matisse

DE NEDERLANDSE LEERLINGE

Weber spelt de naam van de enige Nederlandse in de schilderklas op on-Nederlandse wijze: Deward. In 2014 zijn delen uit een brief van de Hongaarse schilder en Matisse-leerling Géza Bornemisza gepubliceerd, waarin deze namen van medeleerlingen noemt: ‘dan herinner ik me Bé de Ward, een mooi Nederlands meisje’. Ook De Ward is geen gangbare Nederlandse naam. In de Archives Matisse bevindt zich een brief van 21 november 1909 van ‘B. de Waard’ aan Matisse, waarin ze schrijft dat ze met haar verloofde naar Berlijn is verhuisd en betreurt dat ze geen instructies meer van Matisse kan krijgen.* Op internet vond ik op een veilingsite een landschap van Beatrice de Waard in gewassen inkt, zonder verdere gegevens. Is Bé de Ward dezelfde persoon als B. de Waard en Beatrice de Waard, die zich in 1909 verloofde met de Hongaarse essayist, kunstcriticus en schilder Leó Popper? Correspondeerde zij met de Hongaarse marxistische filosoof en literatuurcriticus Georg Lukács, een goede vriend van Popper, en had zij contact met de grote Duitse dichter en schrijver Rainer Maria Rilke?

Uit het Rilke-onderzoek komt naar voren dat zij eigenlijk Engelbertha Hélène Louise de Waard heet, geboren is op 19 juni 1885 in Den Haag als dochter van een dominee, schilderes was en overleed in Parijs. De brieven aan Polanyi en Duczynska leren dat ze haar jeugd doorbracht in Zeeland. Ze ontmoet Rilke voor het eerst in 1915 in München. Een handgeschreven opdracht van Rilke aan De Waard op een manuscript uit 1920 vermeldt intrigerend: ‘De auteur draagt deze kopie van zijn kleine manuscript respectvol op aan Madame de Waard, ter herinnering aan het even gelukkige als fatale parallellisme van de gebeurtenissen’. Haar naam duikt voor het eerst in 1909  op in een brief van Popper aan Lukács. Zelf herinnert De Waard zich dat zij al omstreeks 1910 een brief aan Polanyi schreef vanuit een ‘provincieplaats in Zeeland’

Het blijft gissen waarom ze Matisse niet vaker noemt. Had Picasso mogelijk vanwege zijn communistische sympathieën meer hun gezamenlijke belangstelling? De Waards hiervóór geciteerde opmerking over haar ‘imago in het atelier van Matisse’ en de ‘lasten en ladingen onbegrip’ impliceert in ieder geval niet dat zij zich onbegrepen voelde door Matisse.  In haar brief aan hem uit 1909 schrijft zij niet alleen dat ze zijn onderwijs mist, maar ook: ‘Ik weet dat ik in mijn werk weinig heb laten zien dat ik het heb begrepen en herkend (wat u zei), […] in ieder geval voel ik dat dit me voor altijd in beweging heeft gezet.’ Ze schrijft met zelfkennis en humor. Na de mededelingen dat zij en haar verloofde vooral voor de muziek naar Berlijn zijn gegaan (Popper had aan de kunstacademie én het conservatorium gestudeerd), nu meer piano speelt dan schildert, en haar vraag of ze haar werk mag tonen als ze weer naar Parijs komt, merkt ze op: ‘De laatste keren dat ik bij u heb gespeeld, was ik aan het eind van mijn repertoire, en misschien zult u uw piano niet sluiten als ik dat fiasco wil herstellen?’

Haar bewondering voor het werk van Matisse komt in haar brief aan hem vooral tot uitdrukking in de opmerking dat ze in Berlijn veel heeft gezien in ‘de mooie musea’ en dat ‘alles me in de richting van uw schilderijen leidde’; ze kon deze ‘verbinden met de mooiste en grootste wetten van de schilderkunst’ – zoals Matisse zelf, volgens onder meer Max Weber, in zijn onderwijs deed.

WAT IS ER VAN BEATRICE DE WAARD GEWORDEN?

Ze is nooit bekend geworden als schilder. Hoewel ze later, in haar brieven aan Polanyi en Duczynska, bij herhaling het idee van een tentoonstelling van haar werk van de hand wijst en niet alles even goed vindt, staat ze er wel achter. Zo schrijft zij: ‘Er moeten goede momenten en periodes zijn geweest tussen de twee oorlogen, ik vond een aantal van mijn schilderijen: het handschrift was breed, de uitvoering daarop aangepast en origineel, de visie vrij en puur.’

En over haar jeugd: ‘ik was een soort existentialist op mijn kinderlijke manier. Mijn leven is zo uiterst egocentrisch.’ En: ‘het “sans lendemain” [vluchtige] is een heel oude en diepe kwaal van mij, stammend uit mijn jeugd, die in moreel opzicht vreselijk chaotisch was. […] Geen kader, geen gewoonte en geen toekomst.’ Over haar vader: ‘Vrezend voor mijn toekomst zonder basis of opleiding of baangericht plan’. Haar verloofde Leó Popper had al op jonge leeftijd longproblemen en overleed in 1911 aan tuberculose. Op haar oude dag is zij haar gevoel voor humor niet verloren. Een beschrijving van een korte opname in het ziekenhuis ter observatie na een val gaat vergezeld van een notenbalkje om de sirene van de ambulance aan te duiden. En omdat ze flink is afgevallen, merkt ze op: ‘Ik zie eruit als een Bernard Buffet’ (schilder van broodmagere figuren).

Soms krijgt ze nog bezoek van oude bekenden: ‘[Wilhelm] Hausenstein was hier, de Duitse ambassadeur [, cultuurhistorisch publicist en vriend van Rilke,] die nu teruggaat naar München; jammer, we waren goede vrienden.’ Sporadisch ziet ze twee vroegere vriendinnen van Rilke, die in de buurt wonen. In bijna elke brief noemt ze wat ze op dat moment leest: Flaubert, de brieven van de schilder Delacroix, Rilke, Sartre, het dagboek van Anne Frank. Soms wordt ze herinnerd aan betere tijden: ‘ontwaakt en naar de kleine Jongkind gekeken die boven de sofa hangt. Als je het je nog herinnert: de mooie aquarel van de impressionistische Hollandse schilder die [de Franse schilder Ker Xavier] Roussel mij schonk. Hij nam die destijds van de wand toen ik zei dat ik jarig was.’ In 1961 eindigt haar correspondentie. Haar (pen)vrienden Polanyi en Duczynska leven dan nog. Beatrice de Waard is waarschijnlijk in 1961 in Parijs overleden.

*Met dank aan Wanda de Guébriant, Archives Matisse