De seksuele revolutie in Amsterdam

Protest en verzet: 1968 als Gesamtkunstwerk

Tegelijk stond in deze periode protest centraal: vóór zelfbeschikking en tegen autoriteit van kerken, politieke partijen, het leger en wetenschappen zoals psychiatrie. Er was verzet van vrouwen tegen mannen, van kinderen tegen ouders, van gelovigen tegen dominees, van burgers tegen politici, van gekken tegen psychiaters, van soldaten tegen officieren en van studenten tegen professoren. Homo’s kwamen uit de kast, kunstenaars eisten autonomie. Er werd geprotesteerd tegen de atoombom en kerncentrales, koloniale oorlogen, apartheid en tegen dictaturen zoals in Griekenland, Spanje en Portugal. Krakers bezetten gebouwen voor woningen, communes en werkplekken. Provo’s maakten emanciperende plannen voor witte fietsen, ‘wijven’ en ‘homofielen’.
De culturele revolte van 1968 was een Gesamtkunstwerk waarbij integratie van al deze elementen werd nagestreefd. Soms sloten gezagsdragers zich aan bij het verzet. Leraren, anti-psychiaters en activisten schreven voor scholieren en soldaten rode boekjes met informatie over drugs, seks en abortus. Priesters werden arbeiders. Het was een ongehoorde omslag.

De Katholieke en Gereformeerde Kerk – de meer behoudende zuilen – begonnen zich na 1960 zorgen te maken over het seksuele zielenheil van hun gelovigen: er heerste plots een opener moraal over het huwelijk, geboortecontrole, zelfbevrediging en seksuele voorkeuren. Vooruitstrevende psychiaters zoals Kees Trimbos kregen ruimte om hun ideeën op radio en TV bekend te maken. Zelfs liberalen en socialisten liepen achter bij deze prudente voorstellen.
De anarchistische beweging Provo ging nog veel verder: in het eerste nummer van maandblad PROVO werd gepleit voor ‘vrije liefde’ en een ‘volledige amorele promiscuïteit’. Burgers hadden vrijheid van handelen en waren niet afhankelijk van dogma’s en groepsdenken. Provo stond voor tegencultuur, improvisatie en provocatie. Reich en Marcuse waren de filosofen van de seksuele revolutie; Roel van Duyn zocht inspiratie bij Sade die de ‘Verlichting’ op de spits dreef. Dit overigens zonder diens geweld: het motto was immers ‘make love, not war’. Deze leus van hippies en popmuziek zette een stempel op die jaren. 

De provobeweging kwam op in 1965 na de happenings van kunstenaar en anti-rook-magiër Robert Jasper Grootveld. Zulke happenings vonden ook plaats in de kunstwereld, waar het vaak om body art events ging: naaktshows of verven op blote lichamen, spontaan en grensoverschrijdend. Happenings waren alternatief en kunstzinnig en doken overal op – bijvoorbeeld bij debatten en demonstraties. De revolutie was een Gesamtkunstwerk. Daar hoorden ook de hippies bij die op de Dam en in het Vondelpark sliepen en de ‘openbare eerbaarheid’ schonden.

Provobladen en de seksuele revolutie

Overal in Nederland doken lokale Provo-initiatieven op. In Amsterdam publiceerde het tijdschrift Welstaat het ‘kredo’ ‘Alles is mogelijk in de toekomst (…) Geslachtsgemeenschap is altijd, overal met ieder die dat wil, geoorloofd’. Homo en hetero zijn gelijk en overspel bestaat niet meer. Seksuele voorlichting komt er van jongs af aan. Heterostellen die meer dan twee kinderen krijgen, worden verwezen naar een sociaal werker.
Het Rotterdamse Tijdschrift bracht een SM-strip en een verhaal over een zeemansvrouw die het met een hond deed terwijl haar man op reis was. In ‘proletaries maandblad’ Gnot uit Dordrecht publiceerde Irene van de Weetering, later gemeenteraadslid voor Provo in Amsterdam, het ‘Witte Wijven Plan’ dat de vrouw haar oerstatus van genietster moest teruggeven. Volgens haar vormde ongewenste zwangerschap een grote belemmering – dit kon voorkomen worden door alle meisjes het spiraaltje te geven, voorloper van de pil.

Er kwamen professionelere bladen met een betere lay-out, mooiere foto’s en ervaren auteurs. Zo werkten Simon Vinkenoog, Duco van Weerlee en Wim Noordhoek mee aan Knijp, met vrouwen aan de knijpers en beide seksen aan de ‘zeilmode’ van doorzichtig plastic. De auteurs maakten zich druk over racisme en homofobie. Hippe tijdschriften zoals Gandalf, Hitweek en Aloha schreven over muziek, drugs en seks. In 1968 kwamen er contactbladen zoals Sappho met advertenties die later ook in Vrij Nederland en andere tijdschriften verschenen. Ook werden iconische seksbladen opgericht, zoals Candy van Peter J. Muller en Chick van Joop Wilhelmus. Die laatste eindigde na zijn gang langs seksuele variaties zoals lesbische liefde, SM, bestialiteit, groepsseks en pedofilie in de gevangenis vanwege fysieke contacten met zijn jongste dochter. 

Als voorganger van deze seksbladen bediende Sextant, maandblad van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH), twee groepen: enerzijds gezinnen die informatie wilden over voorbehoedsmiddelen en gezinsplanning, anderzijds seksueel radicale provojongeren die streefden naar een andere wereld van erotiek en relaties, inclusief idealen over politiek en samenleven.  Sextant bood seksuele voorlichting rond coïtus en vruchtbaarheid in de rubriek ‘Wij willen weten’. Daarnaast publiceerde het blad over seks voor vrouwen, over mannen die zo verstokt waren aan zelfbevrediging dat ze niets anders meer konden, over jongeren die dachten dat ze daar ruggenmergtering van kregen, over vrouwen die geen zin in geslachtsgemeenschap hadden, over homoseksuele en andere voorkeuren. Ook waren er themanummers over bijvoorbeeld abortus, softe seks en politiek. Seksuoloog Jos van Ussel werd met zijn proefschrift Geschiedenis van het seksuele probleem (1968) woordvoerder van de NVSH én van de seksuele revolutie.

Provo, kunst en seks

Provo bevrijdde Nederland uit de repressieve Joods-christelijke moraal die het land tijdens de verzuiling had beklemd. Langzaam veranderden de fundamenten van de seksuele en culturele moraal. Provo stond voor autonomie, burgerschap en een permanente revolte tegen de status quo van een ‘klootjesvolk.’
Er ontstonden radicale kunststromingen zoals nouveau realisme en Zero, op straat verschenen nozems en provo’s. Het conservatieve Nederland veranderde door de seksuele revolutie in één van de progressiefste landen van Europa. Deze explosie van vrijheid, zelfexpressie en transgressie bracht oude structuren aan het wankelen.

Van naaktshows tot sekstijdschriften: de revolutie bereikt een hoogtepunt

In 1968 kwam het Kiets Konservatorium met een spontaan ontstane naaktshow genaamd ‘Depressief Erotisch Panorama’. De show had succes in de Amsterdamse poptempels van die tijd: Paradiso, Fantasio en Melkweg. In Appeal kwam een ‘Ritmiese Pornografie Sjoo’. Kunstenaar Hans Frisch bracht op diverse plekken zijn ‘Levende Opjekten Sjoo’ met ‘stripties’ en ‘stotterzangkoor’. Naast politieke grappen passeerden hierin vele seksuele variaties de revue: homo- en heteroseks, lesbische liefde, masturbatie en zoöfilie. Het publiek kon het grote geslachtsdeel van Frisch wel op prijs stellen – in tegenstelling tot de bestialiteit (tenzij het met speelgoedbeesten was). De gemeente wilde de show verbieden, maar de seksuele revolutie blies zulke autoritaire impulsen van tafel.

In 1969 verscheen het Engelstalige blad Suck. The First European Sex Paper van William Levy, Heathcote Williams, Germaine Greer, Willem de Ridder, Susan Janssen en Lynne Tillman. Beroemde kunstenaars als William Burroughs, Bernard Willem Holtrop en Ed van der Elsken leverden bijdragen. Suck valt, naast de bezetting van het Maagdenhuis, als een hoogtepunt van deze periode te zien. Het stond vol contactadvertenties, schuwde geen expliciete illustraties of thema’s als incest, bestialiteit of pedofilie, kwam op voor vrouwelijke autonomie en lustbeleving, bood een lijst van 22 seksualiteiten, een gay guide voor Europa en een wilde styling.